Elso Free
Elso Free [Heisfelde, Dld., 17 december 1851 - Oude Pekela, 22 mei 1950) was een Pekelder fabrikant.
Biografie
Free was een de jongste zoon uit het huwelijk van Heike Riegers Free en Elke Lührs Evers, een groot gezin van eenvoudige boerenmensen. Free trad op 13 mei 1885 in Oude Pekela in het huwelijk met Elisabeth Kuiper [Oude Pekela, 22-8-1852 - Oude Pekela, 13-1-1894], dochter van de scheepstimmerman Jan Willems Kuiper en Hillechien Melles Pott. Op 24 juni 1891 werd hij tot Nederlander genaturaliseerd. Uit hun huwelijk werden de volgende kinderen geboren: Heiko (25-12-1885/27-3-1886), Jan (15-5-1887), Heiko (13-5-1888), Willem (5-1-1890), Elso (30-4-1891), Hillechien (11-11-1892/5-4-1893) en Melle (25-10-1893).
Free was aanvankelijk werktuigbouwkundige te Heisfelde bij Leer (Dld). Korte tijd na het vervullen van zijn militaire dienstplicht trad hij, vanwege zijn technisch inzicht en deskundigheid, in dienst bij de pas opgerichte strokartonfabriek de Aastroom te Oude Pekela. Met deze stap legde hij de basis die hem zou maken tot de grondlegger van de strokartonindustrie te Oude Pekela.
Toen Free 14 jaar was werd hij melkknechtje bij een boer in zijn woonplaats. Echter, al na een half jaar zag hij in dat dit werk hem geen toekomst zou bieden en daarom trad hij vervolgens als halfwas-knechtje in dienst van een bierbrouwerij. Kennelijk beviel ook dit werk hem niet, want reeds in 1869, toen Free 17 jaar was, verwisselde hij het werk in de brouwerij voor dat in de strokartonfabriek van de fa. Konnemann te Leer. Hij begon daar als 'knopenjongen', doch klom spoedig op tot papiermaker en plaatsvervanger van de opzichter. Na het vervullen van zijn militaire dienstplicht keerde hij in zijn geboortedorp terug. Daar ontmoette hij de fabrikant Heuer uit Leer, die machines had geleverd aan de in 1875 gebouwde strokartonfabriek: de Aastroom te Oude Pekela. Aangezien de werknemers op de Aastroom problemen hadden met de bediening van de door Heuer geleverde machines verzocht deze Free om naar Oude Pekela te gaan om daar de deugdelijkheid van de machines te demonstreren en de instructie op zich te nemen. Door zijn optreden en deskundigheid trok de jonge Free daarbij zozeer de aandacht van de heer Mulder, de directeur van de Aastroom, dat die hem verzocht in Oude Pekela bij hem in dienst te treden. Free stemde hiermee in en werd aangesteld als papiermaker-opzichter. Het jaar 1882 is van beslissende betekenis geweest voor zijn verdere carrière.
Scheepsbouwer Freerk Liefkes Drenth, die zag dat het getij in de scheepsbouw verliep, wilde tijdig de bakens verzetten en zijn kapitaal op andere wijze productief maken. Hij zag - ook voor zijn zoon - wel iets in de exploitatie van een strokartonfabriek. Voor het vervullen van de technisch leidende functie benaderde hij Free. Dit leidde tot de oprichting van de Union (in 1883), die volgens Free's plannen werd gebouwd. Als technisch leider werkte hij ongeveer 20 jaar lang samen met de mannen, die hem later als zijn zeven mede-firmanten in een eigen bedrijf terzijde zouden staan. De dagelijkse leiding van de Union kwam te berusten bij drie personen: de heren Elso Free (technisch), B. Drenth (administratief en commercieel) en Haiko van Russen (strovoorziening). Toen in 1903 het 20-jarig contract van de Union ten einde liep, werd dit echter, vanwege een verschil van inzicht in het toegepaste beloningssysteem, niet verlengd en kwam er een einde aan de jarenlange harmonische samenwerking van het drietal. De activa werden voor fl. 200.000.– verkocht aan Van Russen voornoemd c.s.
Inmiddels was bij de door hem uitgekochte firmanten, onder leiding van Free, het plan ontstaan om een nieuw bedrijf te stichten. Met grote voortvarendheid kocht Free in mei 1903 alvast het terrein met de opstallen van de op 'kroningsdag', 31 augustus 1898, in brand geraakte aardappelmeelfabriek Orania. De bouw van een strokartonfabriek werd in eigen beheer uitgevoerd en op 28 maart 1904 werd ten overstaan van notaris mr. A.H. Koning te Finsterwolde, de vennootschap E. Free & Compagnie officieel een feit, 'met het doel voor gemeenschappelijke rekening op te richten en te exploiteeren in den ruimsten zin van het woord een stroocartonfabriek, de grondstoffen aan te koopen, te verwerken, de producten af te zetten en overigens alles te doen, wat tot een dergelijk bedrijf behoort’. Behalve Free, die als initiatiefnemer uitgebreide bevoegdheden kreeg, namen de volgende contractpartners aan de combinatie deel: G. Drenth (Oude Pekela), U.F. Zuiderveen (Groningen), H. Groeneveld (kassier te Winschoten), H. Waalkens (burgemeester van Nieuwolda), P.R. Hermans (Midwolda), E. Busscher (Midwolda) en H.P.H. Waalkens (burgemeester van Wedde). Op 2 augustus 1904 ging de fabriek in bedrijf.
Free was een man van de praktijk en was steeds bereid zelf de handen uit de mouwen te steken. Ontstond er b.v. stagnatie in het productieproces, was er met de 'baan' iets niet in orde, dan verscheen Free zelf en bediende in eigen persoon de machines. Dat Free blij was met zijn werkvolk blijkt o.a. uit een krantenbericht in 1911 'De fa. Free & Co. te Oude Pekela heeft haar personeel verblijdt door een gift van fl. 800.–, waarvan de gehuwden ieder fl. 10.– en de vrijgezellen fl. 5.– ontvangen. Een voorbeeld dat navolging verdient in deze dure tijden'. Op 17 augustus 1917 is de vennootschap onder firma omgezet in de N.V. Stroocartonfabriek v/h E. Free & Co. waarbij het maatschappelijk kapitaal onveranderd bleef en Free als directeur werd benoemd. Hij leidde het bedrijf in zijn nieuwe rechtsvorm toen nog bijna 15 jaar. Op 80-jarige leeftijd achtte Free, na een zeer actief leven, de tijd gekomen om heen te gaan. Ir. H. Groeneveld, kleinzoon van de bankier uit Winschoten, die in 1904 tot de oprichters van de oude firma had behoord, werd op 1 juni 1932 zijn opvolger.
Intussen waren, in 1912, door vrijwel dezelfde aandeelhouders pogingen ondernomen om in Oude Pekela nóg een strokartonfabriek te stichten. Van de heer B. Meijer kocht Free een boerderij, van de heer J.G. Heeres een groot stuk land, alles met de bedoeling om een fabriek op te richten die in grootte de reeds bestaande fabrieken moest overtreffen. Uiteindelijk werd de fabriek gebouwd aan het Pekelder Hoofddiep, op de plaats, waar zijn schoonvader Jan Willems Kuiper de grootste scheepshelling te Oude Pekela had geëxploiteerd. De oprichting van de Britannia, zoals de nieuwe fabriek ging heten, werd een feit toen op 7 april 1913 bij notaris Fontein te Winschoten, de oprichtingsakte werd gepasseerd van de N.V. Stroocartonfabriek Britannia te Oude Pekela. De naamgeving van Britannia werd gekozen met het oog op Engeland, want Engeland was in die tijd een bijzonder groot afnemer van Nederlands strokarton. De Britannia, die in oktober 1913 in gebruik werd genomen, was de laatste van een serie strokartonfabrieken, die aan het einde van de 19e en aan het begin van de 20e eeuw in Oude Pekela werd gesticht. Zij was aan het Pekelder Hoofddiep niet alleen een buur, maar in feite ook een volle zuster van Free & Co.. Immers, zoals vermeld hadden beide fabrieken vrijwel dezelfde aandeelhouders en zo kon het gebeuren dat, wanneer de ene fabriek werd stil gelegd (en dat gebeurde nogal eens omdat de uitvoer van strokarton naar Engeland als gevolg van de oorlogsverwikkelingen vrijwel stil kwam te liggen) het personeel te werk werd gesteld op de andere fabriek.
Tot de dag van zijn overlijden - op 22 mei 1950 - heeft Free steeds meegeleefd met het wel en wee van 'zijn' fabriek Free & Co.. Free stond steeds op goede voet met zijn werkvolk en was te Oude Pekela zeer populair. Door zijn energieke arbeid heeft hij zich voor Oude Pekela in het algemeen en de ontwikkeling van de strokartonindustrie in het bijzonder, zeer verdienstelijk gemaakt. In 1926 werd Free, bij Kon. Besluit, een Koninklijke onderscheiding toegekend. Op 24 oktober 1958 vond in het uitbreidingsplan Centrum, tegenover de toenmalige openbare lagere school nr. 1, de overdracht en opening plaats van de Elso Free-bank, door de familie van wijlen Free aan de gemeente Oude Pekela geschonken, ter herinnering aan deze grote, energieke grondlegger van de Groninger strokartonindustrie.
Free is begraven in het familiegraf op de algemene begraafplaats te Oude Pekela.
